Lazım Mebniler

Mebni ifadesi Arapçada, cümle içerisinde hangi görevi alırsa alsın son harfinin harekesi değişmeyen kelimeler için kullanılan bir kavramdır. Arapçada Mebniler bahsinde bu konu ayrıca işlenmiştir. Mebni kelimeler, arız mebni ve lazım mebni olmak üzere iki ana kategoride incelenir.

Lazım mebni dendiğinde belli bir şarta bağlı kalmaksızın kelimenin kendi yapısı sebebiyle sürekli mebni olan kelimeler anlaşılır.

Lazım mebni kelime grupları şunlardır:

Mekan veya zaman belirlemek için kullanılan zarflardan 17 tanesi lazım mebnidir.

1.1   حَيثُ – damme üzere mebni mekan zarfıdır. …dığı yere, …ceği yere, her nerede ise .. gibi anlamlarda kullanılır.

Örnek:  أنظر حيث ينظر أحمد – Ahmed’in baktığı yere bak!

1.2 لَدُنْ – sükun üzere mebni mekan zarfıdır. Yanında, katında, tarafında, nezdinde anlamlarında kullanılır.

Örnek: وعلّمْناهُ من لَدُنّا علمًا – Ve ona katımızdan bir ilim öğrettik

1.3 لدَى – sükun üzere mebni mekan zarfıdır. Yanında, katında, tarafında, nezdinde anlamlarında kullanılır.

Örnek: رأيتُه لدى العمارة – Onu binanın yanında gördüm.

1.4 أيْنَ – Fetha üzere mebni mekan zarfıdır. Aynı zamanda soru ismidir. Nerede, nereye anlamlarında kullanılır.

Örnek: أيْنَ كُنْتُمْ؟ – Neredeydiniz?

1.5 هُنا – Sükun üzere mebni, mekan işaret ismidir. Burada, buraya anlamlarında kullanılır.

Örnek: هنا سوق كبير – Burası büyük bir çarşıdır.

1.6 ثَمَّ – Fetha üzere mebni, mekan işaret ismidir. Orada, oraya, orası gibi anlamlarda kullanılır.

Örnek: ثم ينام رجلٌ – Orada bir adam uyuyor.

1.7 إذْ – Sükun üzere mebni, zaman zarfıdır. O zaman, …dığında gibi anlamlarda kullanılır.

Örnek: أقرأ إذ قرأتَ – Okuduğun zaman okurum.

1.8 إذا – Sükun üzere mebnidir, zaman zarfıdır. Aynı zamanda cezm etmeyen şart edatlarındandır. O zaman, …dığında, …dığı zaman gibi anlamlarda kullanılır.

Örnek: إذا جاء الربيع تتفتح الأزهار – Bahar geldiği zaman çiçekler açar.

1.9 أمسِ – Kesra üzere mebni zaman zarfıdır. Dün anlamında kullanılır.

Örnek: كان الجو ممطرًا أمسِ – Dün hava yağmurluydu.

1.10 مُنذُ – Damme üzere mebnidir. Zaman zarfıdır. …den beri anlamında kullanılır.

Örnek: ما رأيتك منذُ سنتين – iki seneden beri seni görmedim.

1.11 مُذْ – Sükun üzere mebni, zaman zarfıdır. …den beri anlamında kullanılır.

Örnek: ما رأيتك مذ سنتين – iki seneden beri seni görmedim.

1.12 قَطُّ – Damme üzere mebni, zaman zarfıdır. Asla, hiç anlamlarında kullanılır.

Örnek: ما رأيت اسطنبول في حياتي قطُّ – Hayatımda İstanbul’u hiç görmedim.

1.13 لَمّا – Sükun üzere mebni, zaman zarfıdır. …dığında, …ınca anlamlarında kullanılır.

Örnek: لمّا دخلت الغرفة سلمت عليه– Odaya girince ona selam verdim.

1.14 أيّانَ – Fetha üzere mebni, zaman zarfıdır. Soru ve şart ifade eder. Ne zaman, …dığı zaman gibi anlamlarda kullanılır.

Örnek: أيّان تٌبعَثون من كُبُرِكُم – Kabirlerinizden ne zaman diriltileceksiniz?

أيّانَ تَذْهَبْ أذهبْ معك – Ne zaman gidersen, seninle giderim.

1.15 مَتَى – Sükun üzere mebni zaman zarfıdır. Soru ve şart ifade eder. Ne zaman, …dığında, …dığı zaman gibi anlamlarda kullanılır.

Örnek: متى تأتي هنا؟ – Buraya ne zaman geliyorsun?

متى تسألْ أجيبْ – Sorduğunda cevap veririm.

1.16 ألآنَ – Fetha üzere mebni  zaman zarfıdır. Şimdi, şu anda anlamlarında kullanılır.

Örnek: يمكنك أنْ تقرأَ الآنَ – Şimdi okuyabilirsin.

1.17 أنَّى – Sükun üzere mebni zaman, mekan veya durum zarfıdır.

Örnek: قال يا مريم أنّى لك هذا؟

– Meryem, bu sana nereden geldi?

Mazi fiiller lazım mebni kategorisindedir. Cem-i müzekker gaib (3. şahıs çoğul eriller) damme üzere mebni iken; gaib ve gaibenin müfred ve tesniyeleri (3. şahıs eril ve dişil çekimlerin tekil ve ikil versiyonları) fetha üzere mebnidir. Geri kalan diğer çekimler ise sükun üzere mebni olurlar.

Emr-i Hazır (1. şahıs emir çekimleri) lazım mebni kategorisindedir. Müfred müzekker (tekil eriller) ve cem-i müennes (dişil çoğullar) sükun üzere mebni iken; cem-i müzekker (çoğul eriller), müfred müennes (tekil dişiller) ve tesniye siygalarında (ikil çekimlerinde) sondaki nun harfinin düşmesiyle mebni olurlar.

Şart isimleri, şart ifade eden harfler ve şart ifade eden zarflar lazım mebni kategorisindedir.

a) Lazım mebni olan Şart isimleri şunlardır:

مَنْ ، ما ، مَهْما ، إذما ، متَى ، أيّانَ ، أينَ ، أنّى ، حَيْثُما ، كَيْفم

b) Lazım mebni olan şart harfleri şunlardır:

لَوْ ، لَوْلا ، لَوْما ، أمّا

c) Lazım mebni olan ve şart ifade eden zarflar şunlardır:

لمّا ، إذا ، إذْ ، عِنْدَما ، كُلَّما ، بَيْنَما ، حِينَما

أيّ haricinde soru isimlerinin tamamı lazım mebni kategorisindedir.

a) مَنْ – Sükun üzere mebni soru ismidir. Akıllı varlıklar için kullanılır. Kim, kime, kimi, hangisi gibi anlamlarda kullanılır.

Örnek: مَنْ وجَدَ هذا الولد؟ – Bu çocuğu kim buldu?

b) مَا – Sükun üzere mebni soru ismidir. Akılsız varlıklar için kullanılır. Ne, neyi, neye gibi anlamlarda kullanılır.

Örnek: ما رأيك في هذا الموضوع؟ – Bu konudaki görüşün ne?

c) مَنْ ذَا – Sükun üzere mebni soru isidir. مَنْ soru ismiyle aynı anlamda ve aynı şekilde kullanılır.

d) مَا ذا – Sükun üzere mebni soru ismidir. ما soru ismiyle aynı anlamda ve aynı şekilde kullanılır.

e) مَتَى – Sükun üzere mebni soru ismidir. Ne zaman anlamında kullanılır.

Örnek: مَتى نذهب؟ – Ne zaman gidiyoruz?

f) أيّان – Fetha üzere mebni soru ismidir. Ne zaman anlamında gelecek zaman için kullanılır.

Örnek: أيان يوم الرجوع؟ – Dönüş günü ne zaman?

g) أيْنَ – Fetha üzere mebni soru ismidir. Nerede, nereye anlamlarında mekan sormak için kullanılır.

Örnek: أين أبوك؟ – Baban nerede?

h) كَيْفَ – Fetha üzere mebni soru ismidir. Nasıl? anlamında hal, durum sormak için kullanılır.

Örnek: كَيفَ كانت رحلتك؟ – Yolculuğun nasıldı?

ı) كَمْ – Sükun üzere mebni soru ismidir. Kaç, ne kadar anlamlarında sayı ve aded sormak için kullanılır.

Örnek: كَم دقيقة عندنا؟ – Kaç dakikamız var?

i) أنّى – Sükun üzere mebni soru ismidir. Nasıl, nerede anlamlarında kullanılır.

Örnek: أنّى يكون ذلك؟ –  Bu nasıl olur?

Arapçada bazı isimler mazi fiil veya muzari fiil ya da emir fiil olarak kullanılırlar fakat aslında fiil olmadıkları için çekimleri yapılmaz. Bu nedenle lazım mebni kategorisinde değerlendirilirler. İsim fiillerin yapıları ve örnekler isim fiiller başlığı altında ayrıca incelenecektir. Burada bir kaç isim fiil örneği vermekle yetiniyoruz:

مَهْ – yapma!

وَيْ – vay canına, şaşarım!

سُرْعانَ – ne çabuk!

أُفٍّ – bıktım!

آمِينْ – kabul et! öyle olsun!

Savtlar bazı sesleri taklid etmek, seslenmek, kovmak veya çağırmak için kullanılan ses taklidi kelimelerdir. Bazı gramercilere göre nida harfleri ve taaccüb (şaşkınlık) ifadeleri de savtlar bahsinin içerisinde incelenir. Savtlar başlığında bu konu detaylarıyla işlenecektir. Burada bir kaç savt örneği vermekle yetiniyoruz:

غِشْ – (kediye) pist!

هَجْ – (köpeğe) hoşt!

إخْ – deveyi çökertmek için söylenir.