Arapça – Türkçe Sözlükler Nasıl Kullanılır?

Merhaba arkadaşlar..

Bu yazımızda sizlere Arapça sözlük kullanımı konusunda bilgi vermeye çalışacağız.

Günümüzde teknolojinin ilerlemesiyle birlikte basılı sözlüklerin yanı sıra bir çok dijital sözlük de kullanılıyor. Arapça ile ilgilenen herkesin elinin altında mutlaka bir hatta bir kaç sözlük bulundurması gerekiyor. İster basılı (matbuu) olsun ister dijital olsun, elinizdeki sözlükleri nasıl kullanacağınızı bilmek ise ayrı bir önem taşıyor.

Genel itibariyle baktığımızda Arapçada iki tür sözlük bulunuyor. Birincisi kök dizilimli sözlükler ki daha ziyade basılı (matbuu) sözlüklerde bu dizilimi görmeniz mümkün. İkincisi harf dizilimli sözlükler.. Dijital sözlüklerin tamamı bu mantık üzerinden çalışıyor.

Şimdi bu iki çeşit sözlüğü artıları eksileriyle tanımaya çalışalım:

Arapça Kök Dizilimli Sözlüklerde Kelime Araması Nasıl Yapılır?

Bildiğiniz gibi Arapça, “kök harfleri” dediğimiz temel kelime kökünden türeyerek kullanılan binlerce kelimeye sahip bir dil. Bu kök harflerinden türeyen kelimeleri aynı türeme ağı altında bulmamıza yarayan sözlükler “kök dizilimli” sözlüklerdir. Kök dizilimli sözlükler kelimeleri kök harflerine göre dizerler. Örneğin مكتوب (mektub) kelimesini arıyorsanız bu kelimenin türediği  ك ت ب köküne bakmanız lazım.

Hemen şu soru aklınıza gelebilir, “karşılaştığımız kelimenin kökünü nereden bileceğiz?” Bunun için sarf bilginizin (morfoloji – kelime bilgisi) olması gerekiyor. Zaten kök dizilimli sözlüklerin avantajlarından biri kullanıcısının sarf bilgisini geliştirmesidir. Biraz sarf bilginiz varsa karşılaştığınız kelimelerde kök harflerine daha hızlı ulaşırsınız. Yüzde yüz olmamakla birlikte şu ipuçları da Arapça kök harfini bulmanıza yardımcı olur:

1. Kelimenin başında şu harfler varsa atın: مـ / يـ / تـ / إ
2. Kelimenin son harflerinde şunlar varsa atın: ون / ين / ان
3. Birinci harften sonra şu harfler varsa atın: ا / ـتـ
4. Kelime استـ harfleri ile başlıyorsa bu harfleri atın
5. Kelimenin son harfinden bir önceki harf şu harflerse atın: و / ـيـ

Örnek 1

مكتوب kelimesini alalım. Birinci madde uyarınca baştaki مـ harfini atalım. Beşinci madde uyarınca da sondan bir önceki و harfini atalım, geriye kalan ك ت ب harfleri kök harftir.

Örnek 2

مسلمون kelimesini alalım. Birinci madde uyarınca baştaki مـ harfini ve ikinci madde uyarınca sondaki ون harflerini atalım. Geriye kalan س ل م harfleri kök harftir.

Örnek 3

فاتح kelimesini alalım. Üçüncü madde uyarınca ilk harften sonraki elif atalım. Geriye kalan ف ت ح kök harfleridir.

Kökü bulduktan sonra sıra kelimeyi bulmaya geliyor. Yukarıdaki örneğimizden hareketle, sağdan sola önce ك harfine, sonra ك ت harfine ve nihayet ك ت ب  harfine ulaşırsınız. Bazı Arapça – Arapça sözlüklerde bu harf sıralama sistemi daha farklıdır, şimdilik bu detaya girmeyelim. Şu anda Türkiye piyasasında bulunan kök dizilimli Arapça – Türkçe sözlükler bu şekilde dizilimi uygulamışlardır.

Örneğimiz üzerinden devam edersek, مكتوب kelimesine ulaştığımızda bu kelimenin كتب kökünün altında “yazdı” anlamındaki ke-te-be fiilinden türeyen bir kelime olduğunu görürüz. Peki başka neler görürüz? Önce كتب fiilinin mazi (geçmiş zaman) anlamını, sonra bu fiilin muzari (şimdiki ve geniş zaman) halini görürüz. Muzari hali verilirken  كَتَبَ ـ يَكْتُبُ gibi açık açık yazılabileceği gibi, bazı sözlüklerde “ كَتَبَ  u “ şeklinde bir “u” harfi veya “ ــُ “ şeklinde çizgi üzerinde bir ötre işareti yazılır. Bu işaretler fiilin muzari zamanda orta harfinin harekesini ifade etmek için kullanılırlar. Dolayısıyla ke-te-be fiilinin muzarisinin yektubu / yektebu / yektibu  olasılıklarından hangisi olduğunu bu işaretlerden anlarız. Bulunan kökün mazi ve muzari zamanları bu şekilde verildikten sonra genellikle parantez içerisinde o fiilin masdarı veya masdarları verilir ki bunlar da …mek/…mak uzantısıyla düşünülmelidir. Yani örneğimizdeki “yazdı” fiili için “yazmak” gibi.

Özetleyecek olursak ke-te-be kökünü bulduğumuzda şöyle bir manzarayla karşılaşırız:

u كَتَبَ yazdı; (كِتَابَةٌ )   veya  كَتَبَ ــُ yazdı; (كتابة)

Daha sonra bu kökten türeyen kelimeler sıralanmaya başlar. İsimler sıralanırken yanlarında bazen “ç.” İşaretiyle veya yine parantez içinde bir takım kelimeler görürüz. Bunlar o ismin çoğulu veya çoğulları anlamındadır.

كِتَابٌ kitap ç. كُتُبٌ  gibi.. Bu işaretten sonraki kelime “kitaplar” demektir.

Yine kelimelerin yanlarında (s.), (is.), (zf.) gibi bir takım kısaltmalar görürüz. Her sözlükte kısaltmaların ne anlama geldiği genelde en başta bulunan “kısaltmalar tablosu”nda verilmiştir. Bu tür kısaltmalar yanına geldikleri kelimenin isim, sıfat, zarf, munsarif, gayri munsarif, çoğul vs. durumlarını göstermek için konulmuştur.

Böylece kök dizilimli bir sözlük yardımıyla aradığımız kelimenin hangi kökten türediğini, mazi ve muzari zaman anlamlarını, aynı mantık çerçevesinde türetilmiş diğer kelimeleri ve aralarındaki mantıksal anlam örgüsünü tek madde altında görmüş oluruz. İşte kök dizilimli sözlüklerin en büyük avantajı budur. Bu tarz bir sözlüğü kullandıkça zaman içerisinde kelimenin anlamını bilmeseniz bile aynı kökten gelen başka bir türevini tanıyorsanız yaklaşık anlamını tahmin etmeniz kolaylaşır ve daha da ilerleyen zamanlarda sözlük kullanım ihtiyacınız azalmaya başlar.

Alfabetik Kök Dizilimli Sözlüklerde Kelime Araması Nasıl Yapılır?

Kök dizilimli sözlüklerin sağladığı avantajların yanında kelimeyi bulmak biraz daha zahmetli göründüğünden bir çok kullanıcı alfabetik dizilimli sözlükleri tercih etmektedir. Adından da anlaşılacağı üzere bu tarz sözlükler kelimeyi dizinlerken kök yapısını değil harf sıralamasını baz alırlar. Yani مكتبوب örneğine dönecek olursak, bu kelimeyi basılı bir alfabetik dizilimli sözlükte bulacaksanız doğrudan harf sıralamasına göre önce م sonra مك , sonra  مكت şeklinde arayabilirsiniz. Dijital bir sözlükte bulacaksanız arama kutusuna kelimeyi aynen yazarak bulabilirsiniz. İnternet ortamında veya uygulama olarak akıllı cihazlarda çalışan dijital sözlükler genelde bu tarz yapılanmayı tercih etmektedirler. Yukarıda kök dizilimli sözlüklerin özelliklerinde bahsettiğimiz kısaltmalar, mazi muzari işaretlemeleri vs. incelikler alfabetik sözlüklerde de aynen mevcuttur. Tek farkı köke göre değil doğrudan harf sıralamasına göre kelime araması yapılabilmesidir.

Peki bu bir avantaj mıdır dezavantaj mıdır? Aranan kelimeye hızlı ulaşılması düşünülürse bu bir avantajdır. Kelimenin köküne ulaşmaya çalışmadan doğrudan kelimenin kendisini yazarak bulmak büyük bir hız ve kolaylıktır. Aynı zamanda da bir dezavantajdır, çünkü bulduğunuz kelimenin aynı kökten türemiş olan diğer türevlerini görme şansını kaybedersiniz.

Her iki sözlük türü için ortak öneme sahib bir konu da aranan kelimenin Türkçe karşılıkları arasında hangisinin kullanılması gerektiği konusudur. Çünkü Arapça kelimeler aldıkları bazı eklere (harfi cer) göre anlam değişikliklerine uğrayabilirler. Bu sebeple aradığınız kelime hangi harfi cerle kullanılmışsa sözlükte de o kullanımlı anlamını tercih etmeniz gerekir.

Arapça sözlük türlerini ve nasıl arama yapacağınız hakkında verebileceğimiz bilgiler şimdilik bu kadar. Sözlük kullanmak başlarda sıkıcı gelse de sabırla kullanmaya devam etmek gerekiyor. Zira Arapça öğrenme sürecinde bu kullanımlar siz farkına varmadan sizi geliştirecektir. Tabi bir de Arapça sözlük kullanırken dikkat edilmesi gereken püf noktaları var, onları da şu yazımızda inceleyebilirsiniz:

Arapça Sözlük Kullanmanın Püf Noktaları

Bol bol sözlük kullanacağınız kaliteli, faydalı ve başarılı çalışmalar yapmanızı diliyoruz.